เหตุผลในการนับถือศาสนา และเปลี่ยนศาสนา

ขอเริ่มต้นที่ประเด็น "ทำไมคนเราถึงนับถือศาสนา?"  ก่อน

 ในทางศาสนวิทยานั้น ได้วิเคราะห์สาเหตุในการนับถือศาสนาของมนุษย์เราไว้หลายประการ ดังนี้

1. เพราะมนุษย์เรากลัวในธรรมชาติที่ตนเองไม่รู้ จนต้องวิงวอนและร้องขอในสิ่งที่อยากได้ 
2. เพราะมนุษย์เราสงสัยและต้องการคำอธิบายว่า โลกเกิดขึ้นมาได้อย่างไร และจะเป็นเช่นไรต่อไป 
3. เพราะมนุษย์เราต้องการที่จะสร้างความเชื่อขึ้นมาเพื่อช่วยควบคุมความประพฤติของคนในสังคม ให้สังคมสงบสุข 
4. เพราะมนุษย์เราต้องการที่จะพ้นจากความทุกข์และคำอธิบายสำหรับความทุกข์ เช่นความอดอยาก โรคระบาด ความแก่ ความตาย การสูญเสีย ความผิดหวังต่างๆ 

เหตุผลข้างต้นเหล่านี้กลายเป็นที่มาของศาสนา และศาสนาที่มีอยู่มากมายทั้งเก่าและใหม่ล้วนแต่ต้องพยายามตอบสนองความต้องการเหล่านี้ของมนุษย์ อย่างไรก็ตาม แม้ว่าความต้องการเหล่านี้จะก่อให้เกิดศาสนา แต่ก็ไม่ใช่ทั้งหมดที่เป็นเหตุผลของการที่คนเรานับถือศาสนา ในทางศาสนวิทยาก็ยังพบว่าคนเราอยากมีศาสนาด้วยเหตุผลอีกหลายอย่าง

1. ความกลัวสิ่งต่างๆ - ดังที่กล่าวมาแล้วว่า โดยทางทฤษฏีทางศาสนวิทยา ข้อนี้เป็นเหตุพื้นฐานที่สุด มนุษย์เริ่มมีศาสนาจากความกลัวสิ่งต่างๆ แต่เหตุอื่นๆ ก็คือ 
2. แรงจูงใจเพื่อการนับถือตนเองในแง่อื่นๆ  
3. แรงจูงใจเพื่อการเสียสละ 
4. ติดตามอุดมคติทางศีลธรรม 
5. สำนึกและกลับใจในความผิดบาปที่ตนทำ 
6. ชอบคำสอน 
7. ชอบรูปแบบพิธีกรรม/เทศกาล  
8. เห็นแบบอย่างและเลียนแบบจากคนอื่นที่นับถือศาสนา 
9. แรงกระตุ้นและแรงกดดันจากสังคม - สังคมหนุนหรือกดดันให้ผู้คนนับถือศาสนา 
10. อยากได้รับพรจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ 

แต่ถึงกระนั้นเหตุผลเหล่านี้ก็ยังไม่ใช่ทั้งหมดของเหตุผลที่คนเรานับถือศาสนาในทุกวันนี้ แต่เป็นเพียงเหตุผลที่ทำให้ศาสนาเกิดเท่านั้น แต่เมื่อศาสนาใดศาสนาหนึ่งได้ถูกวางรากลงไปในชุมชนใดชุมชนหนึ่ง เหตุผลในการนับถือศาสนาของคนเราก็จะเริ่มเปลี่ยนไป คนรุ่นแรกอาจมีศรัทธาและมีเหตุผลในการนับถือศาสนานั้นๆ อย่างแท้จริง

แต่พอมาถึงคนรุ่นลูกรุ่นหลาน เหตุผลในการนับถือศาสนาของมนุษย์เราก็จะเปลี่ยนไป กลายเป็น "การนับถือศาสนาตามพ่อแม่" หรือเรียกว่าเป็นการ "นับถือศาสนาของพ่อแม่" (parent's religion)

ซึ่งพ่อแม่โดยส่วนใหญ่ก็มักจะนับถือศาสนาของปู่ย่าตายาย หรือ "ศาสนาของตระกูล" ซึ่งหากไล่ลำดับขึ้นไปก็มักจะพบว่าเป็นการนับถือศาสนาของเชื้อชาติ ศาสนาของชุมชนท้องถิ่น หรืออาจไปจนถึงศาสนาประจำชาติ

ซึ่งถ้าหากศาสนานั้นๆ ยังดูเหมือนสามารถตอบสนองความต้องการของตนและชุมชนได้พอสมควร ความมั่นคงในศาสนานั้นๆ ก็จะคงอยู่ต่อไป แต่ถ้าหากเริ่มตอบไม่ได้ ก็อาจนำไปสู่ "การเปลี่ยนศาสนา" (religion conversion)


แต่ถึงกระนั้นก็ตาม การเปลี่ยนศาสนาของมนุษย์เราก็มีหลายเหตุผล ในทางศาสนวิทยาและสังคมวิทยามีการรวบรวมสาเหตุที่ผู้คนเปลี่ยนศาสนาไว้หลายประการดังนี้


เหตุผลต่างๆ ในการที่คนเราเปลี่ยนศาสนา ...

1. เปลี่ยนด้วยการตัดสินใจของตนเอง (Active conversion) 

 เป็นการเปลี่ยนซึ่งอาจเกิดจากทั้งการผิดหวังกับศาสนาเดิม และ/หรืออยากลองศาสนาใหม่ซึ่งรู้สึกน่าศรัทธามากกว่า น่าจะให้ประโยชน์มากกว่า น่าปฏิบัติตามมากกว่า เหมาะกับตัวเองมากกว่า หรือมีความเข้าใจหรือมีประสบการณ์ด้วยตัวเอง ก็เป็นการเปลี่ยนตามความศรัทธาของตัวเองจริงๆ

2. เปลี่ยนด้วยอิทธิพลความสัมพันธ์ (Secondary conversion) 

 เป็นการเปลี่ยนศาสนาตามคนอื่นนั่นเอง เช่น เปลี่ยนศาสนาตามคู่สมรส หรือเปลี่ยนตามพ่อแม่ เปลี่ยนตามแฟนหรือญาติ หรือเพื่อน หรือวงสังคม


3. เปลี่ยนเพราะต้องการผลประโยชน์ (Convenience conversion) 

 เช่น เปลี่ยนเพราะไม่อยากลำบากจากการถือปฏิบัติที่ยุ่งยากตามศาสนาเดิม เปลี่ยนเพราะอยากให้ลูกได้เข้าเรียน หรือได้รับทุนการศึกษาของโรงเรียนขององค์กรศาสนานั้นๆ เปลี่ยนเพื่อจะได้เข้าทำงานง่ายขึ้น เปลี่ยนเพราะจะได้รับสิทธิในการรักษาพยาบาล ได้รับการช่วยเหลืออื่นๆ หรือเปลี่ยนเพื่อจะได้รับสิทธิพิเศษทางการเืมือง มีโอกาสได้รับเลือกตั้งมากขึน ได้คะแนนนิยมมากขึ้น ฯลฯ

4. เปลี่ยนเพราะการสมรส (Marital conversion) 

 เช่น หากต้องการแต่งงานกับคนบางศาสนา จำเป็นต้องเปลี่ยนเป็นศาสนานั้นด้วย จึงจะสามารถแต่งงานได้

5. เปลี่ยนเพราะถูกบังคับ (Forced conversion) 

 เช่น ในบางสังคม หากนับถือศาสนาอื่น จะถูกข่มเหง ทำให้จำเป็นต้องเปลี่ยนศาสนา หรือประเทศนั้นถูกเข้ายึดครองโดยกลุ่มศาสนาซึ่งมีการบังคับให้ประชาชนเปลี่ยนศาสนา หรือละทิ้งศาสนาเดิม

6. เปลี่ยนก่อนสิ้นใจ (Deathbed conversion) 

กรณีการเปลี่ยนศาสนาก่อนจะสิ้นใจ หรือการเปลี่ยนบนเตียงคนไข้ก่อนสิ้นใจ หรือการเปลี่ยนในสนามรบก่อนสิ้นใจ มักเกิดจากการที่เชื่อว่า หากเปลี่ยนไปสู่อีกศาสนาหนึ่งจะทำให้ดวงวิญญาณได้ไปสู่สวรรค์หลังจากตาย ในขณะที่หากอยู่ในศาสนาเดิมไม่สามารถมั่นใจได้


ประเด็นเรื่อง "เหตุในการนับถือศาสนาและการเปลี่ยนศาสนา" เป็นข้อคิดที่เราควรนำมาตรวจสอบตัวเองหรือคนอื่นเป็นครั้งคราวว่้า การนับถือศาสนาของเรามีเหตุผลอะไร? หรือ หากมีหลายเหตุผลประกอบกันก็ต้องพิจารณาว่า มีเหตุผลอะไรเป็นหลัก

และเหตุผลของเรานั้น เป็นเหตุผลที่ดีหรือไม่ สอดคล้องกับวัตถุประสงค์ของศาสนานั้นๆอย่างแท้จริงหรือไม่

เพราะหากไม่แล้ว มันก็ไม่ต่างอะไรกับคำที่มักใช้กันเรียกกันว่า   "นับถือศาสนาแต่เปลือก" หรือ "นับถือศาสนาแต่ปาก" นั่นเอง



ศิลป์ชัย เชาว์เจริญรัตน์